Yeni medyanın gelişimi, kitle iletişimini öylesine değiştirdi ki artık geleneksel medyadan kalma alışkanlıklarımız ve kurumlarımız güncel gereklilikler karşısında etkisiz kalmaktadır. Bu durum, gelişen teknoloji karşısında habercilerin telif hakları sorunu yönünden, Anadolu Ajansı’nın iş birliği ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın katkılarıyla Boğaziçi Üniversitesi’nde düzenlenen II. Haberi Telifi ve Medyada Yapay Zekâ Sempozyumu’nda ele alındı.
Sempozyumun açılış konuşmacılarından Anadolu Ajansı Genel Müdürü Sayın Serdar Karagöz, her geçen gün teknolojinin yeni bir boyut kazanmasıyla artık bir hiperinovasyon sürecinden geçtiğimizi ve bu hiperinovasyon karşısında toplumun bir hiperadaptasyon sergilediğini belirtti. Böylece eskiden bilgiyi demokratikleştirmesi umulan dijital teknolojilerinin günümüzde Google veya Meta gibi big-tech devlerini yarattıklarını, bunların da bilgi dağılımını tekelleştirdiğini vurguladı. Ardından gerek Türkiye’de gerekse dünyada haberciliğin kalitesinin düştüğünü, big-tech devlerinin gelişimiyle haber kuruluşlarının elde ettikleri kârın da azaldığını açıklayıp medyanın finansmanının çözülmesi gereken en önemli sorun olduğunu belirtti.
Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanı Prof. Dr. Sayın Fahrettin Altun, bu durumu konuşmasında daha da somutlaştırdı. Haberciliğin büyük emek ve fedakarlık gerektiren bir iş olmasına rağmen, sadece olgu aktarımı içerdiği gerekçesiyle telif hakkı kapsamına alınmamasının günümüzün gerçekleriyle bağdaşmadığını açıklayan Altun, habercilerin ürettikleri haberlerden bedelsiz şekilde yararlanan sosyal medya şirketlerinin Türkiye’nin haber ajanslarını ve haber kuruluşlarını sömürdüğüne dikkat çekti. Bunun önüne geçmek için haberin telifini koruyacak yasal düzenlemelerin gerektiğini belirten Altun, bunun aynı zamanda medyada etik kuralları da yerleştireceğini, dezenformasyon gibi olumsuz hususlarla mücadeleye katkıda bulunacağını da ekledi.
Açılış konuşmalarının ardından gerçekleştirilen oturumlarda ilk olarak, başka ülkelerdeki örnekler ele alındı. Konu, fikri sınai haklar ve rekabet hukuku özelinde ayrı ayrı incelendi. Türkiye’de haberin telif hakları yönünden durumu ele alındı ve yapılacak düzenlemenin ne yönde olacağı tartışıldı.
Sempozyumda etraflıca ele alındığı üzere; Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 36 ve 37. maddeleri, haberlerin serbestçe iktibas edilebilmesini mümkün kılmaktadır. Bu nedenle diğer eserlerin aksine haberler, telif korumasından yararlanmamaktadır. Dolayısıyla Tükiye’de kanun koyucunun kitlelerin haber alma hakkına üstünlük tanıdığı izahtan varestedir. Bu durum, günümüze kadar böyle süregelmişse de Google tarafından geliştirilen “snippet” gibi uygulamalar nedeniyle artık şartlar haber üreticileri aleyhine değişmiştir. Zira, arama motorları veya üretken yapay zekâ araçları, kullanıcılarına haber kaynaklarından derledikleri bilgiyi aktarmakta ancak bu kaynaklara hiçbir maddi karşılık vermemektedir. Bu durumun bir diğer etkisi ise okuyucu kitlelerin, doğrudan bu uygulamalara yönelmeleri, hatta kaynağı belirtilmiş olsa dahi bu kaynaklara yönelmemeleridir. Böylece haber sitelerinin ziyaretçi sayılarında ve gelirlerinde düşüş yaşanmaktadır. Yani, arama motorları erişilebilir kıldıkları kaynakları artık yutar hale gelmiştir.
Bizce bu durum, yeni medyanın özelliklerinden “yakınsama” ile ilişkilidir. Medya açısından yakınsama, çok sayıda kitle iletişim aracının teknolojik gelişmenin sonucunda bir araçta birleşmesini ifade eder. Örneğin, günümüzde bir cep telefonu, Alexander Grahambell tarafından icat edildiği günkü halini hiç andırmamaktadır. Bugün cep telefonları sadece sesli iletişim sağlayan araçlar değildirler; aynı zamanda fotoğraf makinelerinin, bilgisayarların ve diğer pek çok aracın işlevlerini de yerine getirmektedir.[1] Yani tüm bu özellikleri bünyelerinde yakınsamışlardır. Google da esasen bir arama motoru olarak hayatımıza girmişse de sağladığı diğer hizmetlerle bugün bunun çok ötesine geçmiştir. O halde snippet gibi uygulamalar, yakınsamanın sadece bir diğer sonucudur.
Haberin telifi sorunu, diğer bir yönüyle “teknofeodalite” ile ilgilidir. Teknofeodalite, büyük teknoloji şirketlerinin sağladıkları teknolojik imkanlarla tekelleştiği ekonomik modeli ifade eder.[2] Bu çerçevede büyük bilişim şirketleri (örneğin Amazon) feodal dönemin derebeylerine, bu dijital mecralarda satış yapan veya hizmet sunanlar ise derebeyin arazisinde çalışan serflere benzetilmektedir.[3] Konumuz açısından Google, sağladığı erişim imkanıyla bir enformasyon alanı yaratmıştır. Bugünün habercileri de kitlelerine çoğunlukla bu arama motoru aracılığıyla erişmektedir. Ancak değindiğimiz gelişmelerle Google, habercilere karşı piyasada avantajlı bir konum elde etmiştir ve giderek onların işlevini de üstlenmektedir.
Bu durum kamusal bir meslek olan gazetecilik açısından esaslı bir sorundur. Hal böyle olunca gazetecilerin ve gazeteciliğin korunması büyük önem arz etmektedir. Bizce haberi metalaştırmayan, kitlelerin haber alma özgürlüklerinden yararlanabilmelerinde onlara maddi veya başka bir yük getirmeyen bir çözüm gereklidir. Sorunun kaynağı teknoloji devleri olduğundan yasal düzenlemenin habercileri bu şirketlerin sömürüsünden koruması amaçlanmalıdır.
Sempozyumda haberin telifi gibi önemli bir konu esaslı şekilde ele alındı. Yapay zekânın etkisine de değinilmesi, bu sorunun yeni medya teknolojilerinin bir sonucu olduğunun unutulmaması sempozyumu daha da verimli kıldı. Ancak bundan sonraki etkinliklerde bizce konunun yakınsama ve teknofeodalite özelinde de ele alınması isabetli olacaktır.
Av. Celil Aktaş, LL.M.
Notlar
[1] Bu yöndeki açıklamalar için bakınız: AKTAŞ, Celil, “İnternet Üzerinden İşlenen Dezenformasyon Suçları”, Seçkin, Ankara, 2024, s. 40-41.
[2]HARRIS, Malcolm, Are We Living Under Technofeudalism?, “Intelligencer”, T.28.10.2022, https://nymag.com/intelligencer/2022/10/what-is-technofeudalism.html Erişim: 03.12.2024.
[3]McMANAGAN, James / STRACHAN, Claudia / FORNO, Micheal, What is technofeudalism and are we living under it?, “abc.net”, T. 05.11.2023, https://www.abc.net.au/news/2023-11-05/what-is-technofeudalism-and-are-we-living-under-it/103062936?utm_campaign=abc_news_web&utm_content=link&utm_medium=content_shared&utm_source=abc_news_web Erişim: 03.12.2024.
